Tal van samenstellingen, uitdrukkingen en zegswijzen met betrekking tot die helft kent het Gronings. Deze hier allemaal noemen is wat uitvoerig voor in een onderzoeksblog, maar een aantal uitlichten kan desalniettemin.

Uitdrukkingen met ‘haalf’

Iemand die gebrekkig spreekt, praat volgens Groningers ‘haalfbeks’. Praat iemand sterk vernederlandst Gronings, dan is dat ‘haalf put-, haalf regenwotter’. Er bestaat een iets grovere variant op deze laatste uitdrukking, die ik hier - wellicht wijselijk – niet noem.

Een persoon die dwaas is of doet wordt wel ‘haalfwies’ genoemd. “Niet recht snik”, zo formuleert Ter Laan het. ‘Gòzzel’ is een Gronings woord voor schrander en (een) ‘haalfgòzzel’ is dan ook het tegenovergestelde. In het woordenboek van Ter Laan staat: “Hai is mor haalf gózzel; 't is n haalfgegózzelde.”

Het leenneologisme ‘selfie’ schopte het tot Nederlands woord van 2013 volgens Van Dale en sedertdien wordt er lustig op het woord gevarieerd. Zo kennen we de ‘stemfie’ voor wie zichzelf wenst te fotograferen in een stemhokje op de politieke dag des oordeels (in 2014 raakte deze vorm van zelfexpressie in opspraak, daar dit het ‘stemgeheim’ zou aantasten). Daarnaast kent ons Gronings echter sinds jaar en dag ‘haalfie’ of ‘haalfje’, dat niets met foto`s te maken heeft, maar een aanduiding is voor ‘halve cent’.

Een rijmpje dat kinderlijke consumptiedrift in snoepwinkels beschrijft:

Als inhoudsmaat kennen we in het Nedersaksisch ‘kan’ voor liter. Een ‘haalfkan’ is in het Gronings dan ook een halve liter. En veel (voormalige) jeugd, oftewel ‘haalfwozzen lu’, zullen dit associëren met de halvelitercultuur aan de Zuidzijde van de Grote Markt.

Nog niet de helft van de noemenswaardige samenstellingen en uitdrukkingen heb ik daarmee genoemd, maar aangezien de vertaling van ‘de helft’, oftewel ‘haalfschaid’ nog eens aan bod komt laat ik het vooralsnog bij deze halfslachtige opsomming.

Onderzoeksresultaten

‘Een halve’ wordt in de meeste gevallen vertaald met ‘(n) haalve’, veel minder vaak als ’n ha(a)lf’ en in 2% van de gevallen met een klank die meer richting de o gaat: ‘n ho(a)lf’. ‘Naalve’ duikt ook regelmatig op en dan relatief iets vaker in de oost- dan in de westkant van ons taalgebied.

Bij de andere vragen wordt het stramien met de ‘o(a)’-klank gevolg: 2% van de respondenten vulde bijvoorbeeld ‘aanderho(a)lf’ in. Bij 1½ komt ‘anderhaalf’ veel vaker voor dan ‘annerhaalf’, maar hier blijft wederom de vraag hoe scherp hoorbaar de d uit die veelvoorkomende variant precies is.

3½ en 4½ worden door de deelnemers aan het onderzoek congruent ingevuld zoals zij ½, 3 en 4 ook vertaalden.

Sterk streek-, leeftijds- en gendergebonden lijken de uitwerkingen van deze vragenlijst niet te zijn.